मोहन भट्टराई
मोरङ । झट्ट हेर्दा कुनै राम्रो सहरजस्तो, विभिन्न आकृति र कलात्मक ढंगले सजिएका चिहानहरु, त्यो पनि राजमार्ग छेउमै । सुनसरीको धरानबाट मोरङहुँदै झापाको काँकडभिट्टासम्म यात्रामा निस्कने हो भने यस्तै दृष्य देख्न सकिन्छ । घनाजंगलमा तीव्र रुपमा पक्की चिहान निर्माण भएपछि जंगल मासिने क्रममा छ ।
घना वन क्षेत्र भित्र बाक्लै बन्दै गरेको पक्की चिहानले एकातर्फ वन बिनास गरेको छ भने अर्को तर्फ भावि पुस्ताले चिहान बनाउने भूमि नपाउने अवस्था छ ।
विशेष गरी झापा, मोरङ र सुनसरी जिल्लाको राजमार्गले छोएका जंगलहरु प्राकृतिक रुपले हरियो देखिनुको सट्टा चिहानहरुले सेतै देखिन थालेको छ । झापाको सि
तामाङ, गुरुङ, राई, लिम्बू, मगर लगायतका जातजातिहरुले मात्र निर्माण गर्दै आएको पक्की चिहान हाल आएर अन्य जातजातिहरुले समेत निर्माण सुरु गरेका छन् । झापा र मोरङमा भने भुटानी शरणार्थीहरुले समेत जंगलमै चिहान बनाउन थालेका छन् । पूर्व–पश्चिम राष्ट्रिय राजमार्ग सुरु भएपछि राजमार्ग छेउमा बस्ती वढ्दै जाँदा जंगल क्षेत्रमा मरेको मान्छे राख्ने गरेको र पछि सम्झना स्वरुप पक्की चिहान बनाउन सुरु गरेको पाइन्छ ।
जंगलमा बनाइएका चिहानहरु हेर्दा आफन्तको मृत्यु भएपछि कसले ठूलो चिहान निर्माण गर्ने भन्ने होडवाजीनै चलेको देखिन्छ । एउटा पक्की चिहानले १ देखि ३ धुरसम्म क्षेत्रफल ओगटेको छ ।
सुनसरी र झापामा चिहानले कति छेत्रफल ओगटेको छ भन्ने बारेमा जिल्ला वन कार्यालयहरु नै अनविज्ञ छन् । मोरङमा भने राजमार्ग छेउको करिब ४० कि.मी. लम्बाई र करिव २० हेक्टर क्षेत्रफल कंकृट चिहानहरुले ओगटेको जिल्ला वन कार्यालयको तथ्यांकमा छ । जंगलमा चिहान निर्माण तीव्रहुन थालेपछि यसलाई व्यवस्थित गर्न विभिन्न पक्षबाट पहल सुरु भएको छ । सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहहरुले समेत आफ्नो क्षेत्रमा पक्की चिहान बनाउन रोक लगाएको हरियाली सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहका अध्यक्ष काबुलबहादुर मगर बताउछन् ।
वन क्षेत्रमा कंक्रीट चिहान बनाउँदा यसले पु¥याउने असरवारे विभिन्न चेतनामुलक कार्यक्रम गरिदै आएपनि यो प्रथा अझै रोकिएको छैन । विभिन्न जातीय संस्थाहरुको पहलमा यो प्रथा रोक्न प्रयास गरिएपनि संस्कारलाई परिवर्तन गर्न सकिएको छैन ।
मोरङको पथरीशनिश्चरे–२ स्थित हरियाली सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहका अध्यक्ष काबुलबहादुर मगर प्रतिष्पर्धाकै आधारमा यो क्रम रहेका कारण आफन्तहरुलाई सजग गराउँदै यसको स्थानमा धुले चिहान बनाई त्यसको वरीपरी विरुवा रोप्न सल्लाह दिदै आएको बताउँछन् ।
तराइका विभिन्न स्थानहरुमा रहेका वनक्षेत्र र सार्वजनिक जमिनमा कंकिट चिहान महंगोगरी वनाउने होडवाजीले वन क्षेत्र संकटमा परेको वातावरण विद् रामचन्द्र अधिकारीको भनाई छ ।
वन उपभोक्ता समूहहरुले विभिन्न स्थानमा सूचना पार्टी राखेर सचेत गराएउन थालेपछि भनें पक्की चिहान निर्माण नगरी समाधिस्थलमा विरुवा रोप्न सुरु भएको छ । यसै विषयमा जिल्ला वन कार्यालय मोरङका प्रमुख जिल्ला वन अधिकृत डाक्टर विनोद देवकोटाले चिहान व्यवस्थित गर्न सामुदायिक वनहरुसँग छलफल थालिएको बताए । नयाँ चिहान बनाउने कार्य रोकिए पनि पुराना चिहानहरु हटाउन भने नसकिएको उनको भनाई छ ।
धनकुटाको भेडेटारस्थित नाम्जे गाउँका मगरजातीले पूर्खाहरुका सयौं चिहान उत्खनन् गरी एकै ठाउँमा समेटेर सामुहिक आत्माघर बनाई पर्यटकीय थलोका रुपमा विकास गरेको उनले स्मरण गर्दै त्यसैको अनुकरण गर्ने योजना रहेको उनले जानकारी दिए ।
नेपाल लगायत विभिन्न १७ वटा मुलुकका ईन्जिनियर र आर्किटेक्चरहरुले चार वर्ष अघि आत्माबस्ने घरको निर्माण गरेका थिए । ७५ प्रतिशत भन्दा बढि मगरहरुको बसोबास रहेको नाम्जेमा आत्माबस्ने घर हेर्नका टाढाटाढाबाट मानिसहरु आउने गरेका छन् ।
यसैबीच कंक्रीटका कारण वन क्षेत्रमा नया विरुवा उम्रने उर्वराशक्ति ह्रास आउनेभन्दै तामाङ समुदायिकले पथरीशनिश्चरेको जयचोकमा समाधिस्थल निर्माण गरी एकै ठाउँमा शव जलाउने गरेको छ । उक्त समुदायले दाह संस्कार स्थल वर पर वन क्षेत्रमा पक्की चिहान निर्माण नगर्न समेत सूचना टासेको छ ।
पछिल्लो समय विभिन्न जाति धर्म र सम्प्रादयको आडमा राष्ट्रिय वन अतिक्रमण हुँदै जाँदा चिहान निर्माण कार्यले समेत यसलाई सघाएको छ । यसरी नै चिहान निर्माण कार्य तिव्र रुपमा वढ्दै जाने हो भने पूर्वको वन मुर्दाघरको शहर वन्ने निश्चित छ । राजमार्ग छेउमा बनाइएको चिहानहरुले हरियो वन नेपालको धन भन्ने उक्तिलाई गिज्याईरहझै लाग्छ ।
